Charlez ar Gall (1921-2010)

© Gérard Dumas / Dielloù Charlez ar Gall
© Gérard Dumas / Dielloù Charlez ar Gall

Charlez ar Gall (Charles Le Gall, né le 5 mars 1921 à l'Hôpital-Camfrout, disparu le 3 novembre 2010 à Brest) est un militant de la culture bretonne, pionnier de la radio-télévision en langue bretonne, enseignant, ethnologue, éditeur, traducteur et responsable associatif.
Charlez ar Gall (ganet d’ar 5 a viz Meurzh 1921 en Ospital, marvet d’an 3 a viz Du 2010 e Brest) zo bet ur stourmer evit sevenadur Breizh, difraoster ar radio hag an tele brezhoneg.

 

Ci-contre : Charlez ar Gall photographié par Gérard Dumas lors d'une soirée chez le peintre et architecte Edouard Mocaër et la journaliste Gaby Mocaër en leur demeure de Lanildut, au cours des années 1970.

Amañ a-zehoù : Charlez ar Gall, bet poltrejet gant Gérard Dumas un nozvezh e ti al livour ha saver-tier Edouard Mocaër hag ar gazetennerez Gaby Mocaër, o chom e Lannildud, er bloavezhioù 1970.

 

> voir la Photothèque / sellet ouzh ar Fotoioù

Enfance et formation / Bugaleaj ha stummadur

Charles Le Gall - Charlez ar Gall est né en 1921 dans une famille d'agriculteurs à l'Hôpital-Camfrout, « entre Cornouaille et Léon » comme il s’amusait à le dire. À l’image des autres enfants de sa commune, il est élevé en breton et n’apprend le français qu'une fois scolarisé. Cela ne l'empêche pas de passer son certificat en obtenant la meilleure note en composition française. Il étudie de 1937 à 1940 à l'École normale de Quimper.

Ganet eo bet Charlez ar Gall en Ospital – etre Kerne ha Leon, evel ma plije dezhañ lâret – en ur familh labourerien-douar e 1921. Evel an darn vrasañ euz bugale all ar barrez, brezhonegerien damdost anezhe toud, n’eo nemet ur wech skoliataet e teu da zeskiñ galleg. Daoust da se e tremen digudenn ar "santifikad" gant an notenn wellañ evit ar sevel skrid e galleg.


C’est lorsqu’il débute son métier d'instituteur à l'Hôpital-Camfrout, à Argol et à Brest au début des années 1940 qu'il découvre l'intérêt de sa langue maternelle. C'est à cette époque qu'il rencontre Jeanne-Marie Guillamet qui devient son épouse en 1942 et sera connue sous le nom de Chanig ar Gall. Après la Libération, il rejoint l'association Ar Falz, qui avait été créée dans les années 1930 par Yann Sohier pour l'enseignement du breton dans les écoles publiques, et que relance Armand Keravel après la guerre. Il devient professeur de l'enseignement technique à Brest.

Pa grog gant e vicher skolaer e penn-kentañ ar bloavezhioù 1940 e teu da gompren talvoudegezh e yezh-vamm. D'ar memes koulz e ra anaoudegezh gant Jeanne-Marie Guillamet a deuio da vezañ e wreg hag a vo anavezet dindan anv Chanig ar Gall. Goude an Dieubidigezh e kemer perzh er gevredigezh Ar Falz, bet krouet er bloavezhioù 1930 gant Yann Sohier hag adlañset goude ar brezel gant Armañs Keravel. Bez' e vo kelenner e Brest er c'hlasoù teknikel.


Présentateur radio TV / Paotr ar radio hag an tele

Charles Le Gall se considère comme simple militant et travaille d'arrache-pied pour le développement de la langue bretonne. En 1959, il succède à Pierre-Jakez Hélias et va animer chaque semaine les émissions en langue bretonne de Radio-Quimerc'h et d'Inter-Bretagne pendant 17 ans, soit plus de 800 émissions au total. Aucun studio n'existant alors à Brest, c'est dans son bureau personnel que sont enregistrées ses premières émissions. Il participe également aux stages d'été d'Ar Falz pendant une quinzaine d'années afin de faire progresser le breton chez les adultes.

D'ar mare-se en em lak da vat da strivañ – kentoc'h evit stourm, rak evel ur striver en em ginnig Charlez ar Gall ha n'eo ket evel ur stourmer – evit diorren ar brezhoneg. E 1959 e houlenner digantañ kinnig an abadennoù skingomz e brezhoneg war-lerc'h Per-Jakez Helias war Radio-Kimerc'h ha war Inter-Bretagne, ar pezh a raio e-pad 17 bloaz (ouzhpenn 800 abadenn sizhuniek !). Dre ma ne oa studio ebet e Brest d'ar c'houlz-se, eo en e vurev, er gêr, m'eo bet enrollet e abadennoù kentañ ! Kemer perz a ra ivez e skolioù-hañv Ar Falz e-pad pemzek vloaz bennak evit kas ar brezhoneg war-raok e-touez an dud c'hour.


À compter de 1964, il devient le premier « speaker » bretonnant de la télévision régionale, en présentant la célèbre chronique hebdomadaire d'une minute et demie en langue bretonne. La charge qu'on lui confie à ce moment accroît sa renommée et son influence sur le monde bretonnant. Pendant une dizaine d'années, il réalise un travail essentiel pour le développement de la télévision en breton.

Adalek 1964 e teu da vezañ kentañ « speaker » e brezhoneg evit skinwel ar rannvro, ha kinnig neuze ar gronikenn vrudet a bade ur vunutenn hanter bep sizhun. Ar garg fiziet ennañ d'ar mare-se en deus brasaet brud Charlez Ar Gall kenkoulz hag e levezon er bed ar brezhoneg. Ur sapre labour a zo bet graet gantañ aze e-pad dek vloaz bennak evit kas war-raok ar brezhoneg er skinwel.


Militant breton / Stourmer breizhad

Charles Le Gall n’a jamais cessé d'œuvrer pour la cause du breton. Dès les années 1950, il a participé aux activités de l'association Emgleo Breiz et a collaboré à la revue Brud, devenue Brud Nevez par la suite. Il ne faut pas oublier sa participation à TES (éditions pédagogiques en langue bretonne) ni sa nomination au comité Bretagne du Conseil supérieur de l’audiovisuel.

N'en deus ket paouezet Charlez ar Gall da strivañ evit mad ar brezhoneg. Abaoe ar bloavezhioù 1950 ha beteg nevez 'zo en deus kemeret perzh e labour Emgleo Breiz hag er gelaouenn  Brud, deuet da vezañ Brud Nevez. Kenlabouret e-neus evit TES (Ti-Embann ar Skolioù brezhonek) hag ezel eo bet eus komite Breizh Kuzul Meur ar C'hleweled.


C'est grâce au travail à la fois pondéré et passionné qu'il a mené, avec le soutien permanent de Chanig ar Gall, que le monde bretonnant a gagné une grande part de sa reconnaissance actuelle. Érudit passionné de l’histoire de la Bretagne, il était également membre de la Société archéologique du Finistère et vice-président fondateur de la Société d’Études de Brest et du Léon.

A-dra-sur eo a drugarez d'al labour fur hag entanet war an dro bet kaset gantañ, harpet gant Chanig ar Gall, en deus gounezet bed ar brezhoneg un tamm mat deus an anaoudegezh a zo e hini hiziv an deiz. Gouiziek-kenañ e oa war istor Breizh, ezel ma oa eus Kevredigezh Istor Penn-ar-Bed ha bez-presidant ha krouer m'eo bet eus Kevredigezh Studioù Brest ha Bro-Leon.


  © Yann-Envel Kervoas et Brieg Haslé-Le Gall / Dielloù Charlez ar Gall

Distinctions / Loreoù

  • Décoré de l'ordre de l'Hermine en 1990 en compagnie de Chanig ar Gall
    Bet loreet anezhañ gant Urzh an Erminig
  • Commandeur des Palmes académiques
    Ofiser-Meur ar Palmez akademiek
  • Président d'Ar Skol Vrezoneg
    Prezidant Ar Skol Vrezoneg
  • Vice-président d'Emgleo Breiz
    Bez-prezidant Emgleo Breiz
  • Pionnier de la radio-télévision en langue bretonne
    Difraoster ar brezhoneg er skingomz hag er skinwel
  • Membre honoraire du Comité Bretagne du Conseil supérieur de l’audiovisuel
    Ezel a enor euz Komite Breizh Kuzul Meur ar C'hleweled
  • Vice-président fondateur de la Société d’Études de Brest et du Léon
    Bez-prezidant ha krouer Kevredigezh Studioù Brest ha Bro-Leon
  • Président d'honneur de Sked, fédération des associations culturelles bretonnes
    Prezidant a enor SKED
  • Membre de la Société archéologique du Finistère
    Ezel euz Kevredigezh Istor Penn-ar-Bed